HAZARLAR HAKKINDA GENEL BİLGİLER
HAZAR KELİMESİNİN MENŞEİ
Bu isim Arapçada el’-Hazar;
İbranicede Hazar, Kozar; Latincede Chazari,
Gazari; Grekçede Khazaroi;
Rusçada Kozar; Gürcücede Hazari
şeklinde; Çincede Ko-sa ve Ka-sat
şeklinde kullanılır. Kelimenin anlamı bu gün birçok şekilde
değerlendirilmektedir. Bunlardan en yaygınları şunlardır:
Gez anlamında kaz
kökünden türemiş, Anadolu Türkçesinde bu karşılığıyla serbest yaşayan,
bir yere bağlı olmayan, gezer manasında kullanılmıştır. Bu haliyle Hazar
halkının özellikleriyle bağdaşmaktadır.
Hazarların yaşadığı dönemde oluşan eserler
ve onların müessirlerinden elde ettiğimiz bilgilerden yola çıkarak Hazar
kelimesinden kast edilenin bir etnik gurup olmadığı yalnızca o bölgede
yaşayan insanları karşılamada kullanıldığı görülür. Önceleri Hazar
Denizi’nin kuzey kıyılarında sürekli değişen göçebelerin hepsi Hazar
diye adlandırılmaktadır. Daha sonra ise kelime Hazar Devleti’nin
bünyesinde yaşayan halklarla bütünleşir.
744 yılında Uygur Kağanlığı’nın
kurulmasından kısa bir süre sonra kazınan Terhin ve Tes yazıtları
üzerinde yer alan gsr harf grubunu konuyla ilgilenen muhtelif kişiler
gasar şeklinde okumaktadır. Kelimenin kullanıldığı yerlerde birbirinden
bağlantısız şekilde kullanılması sebebiyle kelime bir etnonim (etnik
grup ismi) olarak değerlendirilir. Yapılan incelemeler burada bahsi
geçen kelimenin Uygur kökenli oluşu ve bir kabile ismi olması
münasebetiyle Hazarların menşei ile bağdaştırılabileceği yönündedir.
Bazı itirazlara rağmen tarihçilerin büyük
bir çoğunluğu Hazarların bir Türk boyu olduğunu kabul etmektedirler.
İbni Miskavayh, Taberi, Mesudî, İbni Haldun Karamanî, Kazvînî ve bunun
gibi pek çok Arap tarihçisi, Hazaları Türklerden bir kabile olarak
zikretmektedirler. H. Rosenthal, H.H. Millman Dunlop, A. Koestler gibi
Yahudi tarihçiler eserlerinde Hazarları Türk olarak kabul etmektedirler.
Karamzin, Barthold ve Minorsky gibi Rus tarihçileri ile Philip L. Gell,
Kutschera, M. Grignaschi gibi diğer tarihçiler de Hazarların Türklüğünü
kabul etmektedirler. Türk olmaları konusundaki şüpheleri kırıcı bir
ayrıntı da Çin kaynaklarında onlara T’u-kue K’o-sa
yani Türk Hazalar denmesidir.
Hazarların Türklüğü meselesine en güzel
cevabı Hazar hakanı Yusuf’un mektubunda buluruz. Mektupta Yusuf hangi
boydan oldukları sorusunun cevabını şöyle yanıtlar: Şunu bilin ki biz,
oğlu Togarmah (ki Yahudi literatüründe Togarmah tüm Türklerin babası
olarak geçer) dolayısıyla Yafes’in soyundan geliyoruz. Atalarımın
secerelerinden bulduklarıma göre Togarmah’ın on oğlu vardı. Adları
şöyledir; en büyüğünün adı Ujur,(?uygur) ikincinin Tauris(?faris)/pers) üçüncünün Avar,
dördüncünün Uauz(?oğuz), beşincinin Bizal(?bizans), altıncının adı Turna, yedincinin adı
Khazar, sekizincinin adı Janur, dokuzuncunun adı Bulgar ve onuncunun
adı Sawir’(?sabir)dir. Bunlar zamanında karadeniz ve Hazar Denizi civarında
yaşayan boyların efsanevi kurucularıdır. Benim soyum yedinci oğul olan
Hazar’dan geliyor.
Görüldüğü gibi kelimenin anlamı ve kullanım
şekli itibariyle bugün hala tartışmaların sürmesine rağmen ortak kanaat
Hazarların Türk olduklarıdır. Türk olmadıkları şeklinde iddialar
bulunsa da kanıtlanamama münasebetiyle bu iddialar kayda değer
tutulmamaktadır. Bu noktada esas sorun Türklükleri konusunda olmayıp
hangi boya mensup oldukları konusudur. Oluşumları Sabirlere,
Göktürklere, Suvarlara ve de Hunlara bağlansa da daha eski bir varlığa
sahip oldukları muhakkaktır. Hazarlara ait sınırlı sayıda kaynak
bulunması, onlarla ilgili mevcut bilgilerin çoğunun Arap, Ermeni,
İbrani, Bizans ve Slav kaynaklarından elde edilmesi farklı görüşlerin
varlığını kaçınılmaz kılmıştır.
HAZAR HAKANLIĞI VE SİYASİ GELİŞİMİ
10.yy’da Hazar İmparatorluğu
Doğu Avrupa tarihinde önemli bir rol
oynayan Hazarlar, 7-10. yylar arasında Kafkaslarda, Karadeniz’in
kuzeyinde, İdil’de Dnyeper’de, Çolma (Kama)’da ve Kiev’e kadar uzanan
sahada büyük bir devlet kuran ilk Türk kavmidirler. Devlet olmadan
önceki durumlarına bakarsak:
M.S. 198’de Barsilialarla Ermenistan’a
saldırmış, M.S 3. ve 4. Yüztıllar arasında Ermenistan bölgesinde
Perslerle beraber Roma İmparatorluğu’na saldırmışlardır. Perslerin Roma
İmparatorluğu’na katılmasıyla M.S. 4. yüzyılın ikinci yarısında
Bizans’la anlaşıp Perslere saldırırlar. Bu sırada 435’de Atilla’nın Hun
İmparatoru olmasıyla Hazarlar Atilla’ya tabi olurlar. Bu şekilde
Hazarların hun bünyesindeki yaşamları başlamış olur ve bu bünyedeki
yaşam hikayeleri konusunda çeşitli rivayetler söz konusudur. Tüm
kağanları Atilla tarafından öldürülen Hazarlar Atilla’yı benimsemiştir.
Hazarların asıl öncü atağı ise Atilla’nın
ölümüyle gerçekleşir. Güçlenen Hazarlar ilk iş olarak yeniden Persler
üzerine yürümeye başlarlar. Bu mücadeleler sırasında 5. yüzyılın
sonlarına doğru ortaya çıkan Avarlar Hazarları egemenlik altına alırlar.
6. yüzyılda Orta Asya’dan gelen Türk boylarının Avarları
sıkıştırmasıyla bu durum kısa sürmüştür. Avarlar bu sıkıştırılma sonucu
batıya mecburi göç etmeye başlar ve bu durum Hazarları da etkiler.
Göktürk İmparatorluğu himayesine giren Hazarlar Sabir ve Sarogur
kütleleriyle birlikte imparatorluğun batı kolunu oluştururlar. Hazarlar
Göktürk Hakanlığı’nın batıdaki en uç kanadını meydana getirmişler ve
Batı Gök-Türk Hakanı’nın iradesi ile Sâsânîlere karşı Bizans’a yardım
etmişlerdir. Bizans İmparatorluğu bu yardımlarla İran içlerine doğru
yürümüştür. (610-640) bu sayede Sâsânîler büyük bir devlet olmaktan
çıkmış Anadolu da İran istilasından kurtulmuştur. İran karşısında Hazar
Hakanlığı Bizans’ın en büyük müttefiki olmuştur.
M.S. 558 yılında Göktürklerin Aşina
soyundan gelen bir hakanın yönetiminde bir devlet kurarlar. Hazarların
tarih sahnelerindeki fiili varlıkları bu şekilde netleşmeye başlamıştır.
6. yüzyılın sonlarına doğru Kuzey Kafkasya kabileleri üzerinde
hâkimiyet kurup Sabir, Sarogur, Semender ve Belencer kabilelerini
bünyelerine katarlar. Batı Göktürk Devleti içerisinde 558’den 630’a
kadar Hazar Hanlığı olarak yaşayan Hazarlar 630’da Göktürk Devletinin
yıkılmasından sonra kendilerini Göktürklerin devamı olarak sayarlar.
Sonuç olarak; M.S. 558 tarihi Hazar
Devleti’nin kuruluş tarihi, 630 tarihi bağımsızlık kazanma tarihi, 8.
yüzyıla kadar olan süreç imparatorluğa hazırlık süresi, 900’lü yıllara
kadar olan dönem de imparatorluk devri olarak belirlenir. Çöküş süreci
ise 10. Yüzyılın ortalarından sonra başlayacaktır.
HAZARLARDA DİN VE EKONOMİ
Hazarların en önemli özelliği halk
arasındaki dinlerin çeşitliliğidir. Çeşitli milletlerle girdikleri
münasebet sonucu ülkede hem İslamlık hem Hıristiyanlık hem de Musevilik
yaygınlaşmıştır. Ortodoks Hıristiyanlığının 8. Yüzyılın son çeyreğinde
Bizans’dan geldiği, İslamlığın 9. yüzyıl ortalarında Harezmli tüccarlar
aracılığı ile yayıldığı bilinmektedir. Museviliğin Hazar hakanının
isteği üzerine meşhur İslav ‘apostol’u Kyrill (Kyrillos)’un 861-862
yıllarında başkent İdil’i ziyaretinden sonra arttığı anlaşılıyorsa da,
hakan ve ailesi ile idareci zümre tarafından ne zaman ve nasıl kabul
edildiği net olarak bilinmemektedir.
Hazarların siyasi ve ekonomik gücü coğrafi
mevkileriyle paraleldir. Önceleri Terek havalisinde yaşayan sonra Aşağı
Volga’da merkezileşme gösteren Hazarların yaşadığı bölge Volga, Yayık,
Don ve Kuban gibi dört büyük nehrin havzasıdır. Aynı zamanda burası
devrin en önemli ticaret yollarının da kavşağıdır. Volga Nehri, İslam
Dünyası, Çin ve İskandinavya arasında büyük bir ticaretin başlamasında
vesiledir. Harezm’den Volga boyuna oradan da Karadeniz sahillerine giden
büyük bir kervan yolu Aşağı Volga’dan geçer.
8 ve 9. yüzyıllarda Hazar Hakanlığı
büyüyerek Doğu Avrupa’nın en kudretli devleti olmuştur. Avarlar,
Alanlar, On-Ogurlar, Kafkasların dağlı kavimleri, Kırım’da Gotlar, Volga
Bulgarları, Volga civarındaki Fin-Ugorlar, Burtaslar, çeşitli Fin
kolları, Slav boyları (Radimiç, Vyatiç, Severyan ve Polyanlar) ve
Macarlar 8 ve 9. yüzyıllarda Hazar hâkimiyetindeki kavimlerdir ve
Hazarlar bu kavimlerden her yıl belirli şartlarda vergi almıştır.
Kervan yolunun Hazar topraklarından
geçmesi, toprakların ticaret yolları merkezinde olması ve bünyelerindeki
kavimlerden aldıkları vergiler ve savaş ganimetleri devleti ekonomik
açıdan ayakta tutmuştur. Fakat bünyesindeki barındırdığı bu farklı etnik
gurup ve kavimler ile devletteki din serbestliği bir süre sonra
hakanlığın çöküş sebeplerinden biri halini alacaktır. Ülkelerini
genişletip zengin olan Hazarlar bu ihtişama kapılıp bağlı oldukları
prensipleri unutacak, özellikle Bizans’dan öğrendikleri zevk ve eğlence
anlayışına kapılıp gayri ahlaki sefahat hayatına dalacaklardır. Bu durum
siyasi durumun da bozulmasıyla hakanlığın sonunu hazırlayacaktır.
HAKANLIĞIN ÇÖKÜŞÜ
10. yüzyıla kadar Doğu Avrupa’nın en
kuvvetli ve büyük devleti olan Hazar Hakanlığı aynı yüzyılda hızla
çökmeye başlar. Ekonomik düzenin bozulması halk arasındaki din ayrılığı
hakana olan bağlılığı zayıflatmıştır.
9. yüzyıl ortalarına kadar Oğuzlara mensup
bazı zümreler Aşağı Sir Derya boyuna gelmişler ve buradaki Peçenekleri
tazyike başlamışlardır. 10. yüzyılda Peçeneklerin Hazar ülkesine olan
hücumları artmıştır. Hazarlar 860’da Peçenek akınlarını durdurmak veya
zararsız hale getirmek gayesiyle Oğuzlarla anlaşmışlardır.
Hazar-Oğuz ittifakına rağmen zayıflamayan
Peçenekler Hazar yurdunun içinden batıya ilerlemiş Volga Nehri’ni aşarak
Don ve Kuban boylarına gitmişlerdir. Ünlü Sarkel Kalesi de bu dönemde
yapılmıştır. Sarkel Don nehri ağzında, sol kıyıda kurulmuş hazar kale
şehridir. 833-830 yılları arasında Bizans’ın yardımıyla Rus
saldırılarına karşı koymak ve Yukarı Don ile Aşağı Volga yolunu Ruslara
kapatmak için yapılmıştır. 854’de bu mücadeleler Hazar Hakanlığı’nı
askeri yönden oldukça sarsmışken aynı yıllarda hakanlık bünyesindeki
Kabarlar, Macarlar, Kalizler (Müslümanlar)’la Bulgar İskilleri de
ayaklanır. 910-954 yılları arasında Slavların saldırgan ve yıkıcı
yağmalamaları da hakanlığın zayıflamasına artı bir hız katmışlardır.
Hazar Hakanlığı bundan sonra yüz yıl kadar
daha ayakta kalabilmişse de onlara büyük bitirici darbeyi Ruslar
vurmuştur. 965’deki Rus saldırısına Müslüman Harezmlerin yardımıyla
karşılık vermişlerdir fakat 968 tarihinde, Kiev Knezi Svyatoslav
tarafından tekrar hücuma uğrayarak, Don ve Kuban boyunu, Tmutarakan
(Tamatarhan) şehrini Ruslara kaptırmıştır. Doğu kaynaklarının Kıpçak,
Bizans kaynaklarının Kuman dedikleri Türk kavminin, Harezm ve Türkistan
ile Hazarların münasebet kurmalarına engel olması hakanlığın ticari
faaliyetlerini zayıflatmıştır. Bu askeri ve ekonomik bunalımlar
Hazarların mevcudiyetlerinin sonuna yaklaşılmalarına sebep olmuştur.
Parçalanan devletin bir kısmı Kırım’a,
diğer bir kısmı ise Hazar Denizi ile Kafkaslar arasında çekilir.
1016-1019 yılları arasında Kırım’da yaşayan Hazarlara Bizans’la müşterek
saldıran Ruslar başarı elde etseler de bölgede tutunamamışlardır. Hazar
topraklarına Kıpçak, Oğuz ve Peçenekler yerleşmişlerdir. Hazarların da
bu Kıpçak ve Ruslar arasına karıştıkları tahmin edilmektedir.
Bu şekilde Hazarların altın çağı kapanmış
10.yüzyıldaki ihtişamları kaybolmuştur. Rus tarihçisi Karamzin’e göre
1185 yılında Polovtsilerle karşılaşan Hazarlar, Grodiska yakınındaki
Donietzka şehrini hala ellerinde bulundurmakta olup, Rus prensi İgor’u
esir alabilecek kadar güçlü idiler. 1221 yılında Anadolu Selçuklu Emiri
Hüsameddin Emir Çoban, Kırım’a sefer yapmış ve Hazar Devleti’nin bir
istihalesi sayılan Saksın ile savaşmıştır. Kıpçaklar bu bölgeye hâkim
olunca Hazarlar hemen onların arasında erimemiş bölgede ikinci unsur
olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir.
Hazarlardan sonra iki asır Kıpçakların
elinde kalan Hazar ülkesi, 1129’da Moğollar tarafından işgal edilmiştir.
Burada Moğol hâkimiyeti 15. yüzyılın sonlarına kadar sürmüştür. 16.
yüzyılda dahi İtalyan kaynaklarında Kırım adı Gazarya olarak
geçmektedir. Bölgede onlardan sonra Kıpçaklar ve Moğollar hâkim
olmuşlardır.
Sonuçta Bizans ve Rusların komşu Türk
kavimlerini kendilerine alet ederek kurduğu entrikalar ve yaptıkları
saldırılar; din, dil ve kültür çeşitliği; zevk ve safahata olan
düşkünlüğün artışı ve paralelinde zayıflayan askeri sistem Hazar
Devleti’nin çökmesine sebep olmuş, mevcudiyetine son vermiştir.
2. HAZARLAR BİBLİYOGRAFYASI
Zamanın en önemli ticaret yolları üzerine
kurulu olan, sulh zamanlarında paralı askerlerden kurulmuş harbe hazır
bir orduyu ayakta tutabilecek kadar mali kudrete sahip bir devletin, tüm
eserleriyle bir anda sırrolması oldukça ilgi çekicidir. Hazarların bu
büyük esrarı, araştırmacılar açısından, bekli de en ilgi değer yönüdür.
Bir de yazının ilk bölümünde bahsettiğimiz siyasi güç ve sosyal yapı
düşünüldüğünde durumun önemi daha da göze çarpacaktır. Hazırladığımız
bibliyografya hem Hazar Türkleri üzerine yapılan çalışmalar üzerine
dikkat çekmek hem de eldeki eserlere amaca yönelik ulaşımı
kolaylaştırmak amacını taşımaktadır.
HAZARLAR ÜZERİNE MÜSTAKİL KAYNAKLAR
Kitaplar:
Artamonov, M.İ. Hazar Tarihi (Türkler,
Yahudiler, Ruslar) Çeviren: D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları,
İstanbul, 2004
Atabinen, Kara Şemsi Reşit Saffet, Hazar
Türkleri Avrupa devleti (VI - XII asir), Kaatcilik ve Matbaacilik Anonim
Sirketi, İstanbul, 1934
Cassel, P. Der Chazarische Königsbrief aus
dem 10. Jahrhundert. Ein Beitrag zur Geschichte des südlichen Russland,
Berlin 1876
Dorn; B., Tabary’s Nachrichten über die
Chaseren, St. Petersburg 1844
Golden, Peter Benjamin, Hazar Çalışmaları
(İki Cilt), Çev. Egemen Çağrı Mızrak, Selenge Yayınları, İstanbul, 2006.
Gumilev, Lev Nikolayeviç, Hazar Çevresinde
Bin Yıl (Etno Tarih Açısından Türk Halklarının ve Çevre Halklarının
Şekillenişi Üzerine) Çev. D. Ahsen Batur, Birleşik Yayıncılık, İstanbul,
2000
Hasanlanı, Nazir (Anttezli), Karça,
Ömürleden Tahsala, Sibitli, Sibirlen, Hazar Ellezi, Birsil Karaçay,
Çerkesk, 1994
Judah Hallevi, Book of Kuzari, çev. H.
Hirschfeld, New York, 1946.
Kokowzew, P. K.: Jewrejsko-chasarskaja
perepisska w X weke, Leningrad 1932 kk
Kusnezow, W. A., Die Alanenstamme im
Nordkaukasus (russ.), in: Materialy i issledowanija po archeologii SSSR
106, Moskwa 1962
Kutschera, H., Die Chasaren. Histor.
Studie, Wien 1909
Mesudi, Muruc Ez- Zeheb (Altın Bozkırlar)
Çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2004, s.37, 67-72
Metin, Meftun, Politik ve Bölgesel Güç
Hazar, IQ Kültür-Sanat Yayıncılık, 2004
Moses, Kalankatlı, Alban Tarihi (Son
Hunlar Hazarlar - Ermeniler – Terekemeler) Çev. Z. Bünyadov, Selenge
Yayınları, İstanbul, 2006.
Moysin, V., Les Khazeres et les Byzantins
d’apres I’anonyme de Cambridge, in: Byzantion 6 Bruxelles 1931
Pletnjowa, Swetlana Alexandrowna, Die
Chasaren - Mittelalterliches Reich an Don und Wolga, Verlag: Leipzig,
Koehler & Amelang, 1978.
Makaleler:
Ali Kh. I., Eine erste Miszelle – Zurfrage
Hatra: aram. Hatra, hebr. Hasar-hasar = arab.
Al-Hazr/Hadr / Hazr / Hazar, (Hazar
kelimesinin etimolojik incelemesi), Or, 35. c, 1996, 188. s
Baştav, Şerif, Tarihte Türk Devletleri
"Hazar Kağanlığı Tarihi" Cilt 1, Ankara Üniversitesi Rektörlüğü
Yayınları, Ankara, 1987, s. 139-182
Brook, Kevin Alan, “Hazar-Bizans
İlişkileri” Türkler Ansiklopedisi, Cilt II, 12. Bölüm, Balkan Ciltevi,
Ankara, 2002, s.473-480
Brutzkus, J. Eski Kiev’in
Türk-Hazar-Menşei, Çev. Halil İnalcık-İkbal Berk, Ankara Dil Tarih
Coğrafya Fakültesi Dergisi, 4/3, Ankara, 1946
Cahan, Claude, Les Lazars et la TUGRA des
Seljuqudes – supplement a un vieil article (Selçuklu Tuğraları ve
Hazarlar, Eski bir çalışmaya ekler), JA, CCLXXIII. c, 1985, 161. s
Czeglédy, K., “Khazar Raids in
Transcaucasia in 762-764 A.D.”, Acta Orientalia Hungaricae, XI (1960),
s.75-88 . (“762-764 Yılında Transkafkasya’da Hazar Akınları”)
Doğan, İsmail, “Yeni Bilgiler Işığında
Hazarlar Ve Soy Kütükleri Üzerine Katkılar”, Orkun Türkçü Dergi, Ağustos
2000, S.30
Golden, Peter B., Khazar Studies. An
historico – philolo – gical inguiry into the origins of the khazars.
(K.H. Menges), (Hazar çalışmaları, Hazarların Kökenleri üzerine Tarihi -
filolojik bir araştırma), WZKM, 72. c, 1987,252.s
Golden, Peter Benjamin, “A New Discovery:
Khazarian Hebrew Documents of the Tenth
Century”, Harvard Ukrainian Studies,
VIII/3-4 (1984), s.474-486. (Yeni Bir Keşif: Onuncu Yüzyılda İbranice
Hazar Belgeleri, Ukrayna Araştırmaları, Harvard)
Golden, Peter Benjamin, “Hazar Dili", Türk
Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1971 s.147 - 153.
Golden, Peter Benjamin, “Hazar Türkçesi"
Türk Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, c.19, 1971, sayfa
133 - 134
Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, and Salim
Koca, About connections between the Khazars and the Chuvash. Ankara,
Turkey: Yeni Türkiye, 2002. pp. 491-496.
Irano-Turcica: “The Khazar Sacral Kingship
Revisited”, Acta Orientalia Hungaricae, 60/2 (2007), s.161-194
Kovalev, Roman K., “What Does Historical
Numismatics Sugeest about the Monetary History of Khazaria in the Ninth
Century? - Question Revisited”, Archivum Eurasiae Medii Aevi, 13 (2004),
s.97-129.
Kuzmin-Yumanadi, Yakov; Kuleshov, Pavel,
“Hazarlar”, Çev. Babür Turna, Türkler Ansiklopedisi, Cilt II, 12. Bölüm,
Balkan Ciltevi, Ankara, 2002, s.464-472
Menges, K. H., Peter B. Golden; Khazar
studies,An historico. Philological İnguiry in to the origin of the
Khazars, ( Hazar araştırmaları, Hazarların menşei üzerine tarihi
filolojik bir araştırma), CAJ, 30. c, 1986, 55. s (T.T)
Menges, K. H.,Golden, P.B., Khazar
Studies,An historico – philological inguiry in to the origins of the
Khazars, (Golden, P.B., Hazar Araştırmaları. Hazarların menşei üzerine
tarihi, filolojik bir araştırma), WZKM, 77. c, 1987, 252. s (T.T)
Schweid, Eliezer, “The Khazar Motif in the
Kuzari of Judah Halevi”, The World of the Khazars, yay. P. B. Golden –
H. Ben-Shammai – A. Róna-Tas, Leiden – Boston, 2007, s.279-290.
Takacs, Balınt Zoltan, “IX. Yüzyılda
Hazarlar, Peçenekler ve Macarlar” Türkler Ansiklopedisi, Cilt II, 12.
Bölüm, Balkan Ciltevi, Ankara, 2002, s.497-505
Togan, Zeki Velidi, “Hazarlar”, İslam
Ansiklopedisi, Cilt5, İstanbul, 1964, s.397-408
Yarmolinsky, A., The Khazars. A
Bibliography. Bulletin of the New York public Library 42 1932, S. 695 –
710; New York 1939
Yücel, Muallâ Uydu, “Hazar Hakanlığı"
Türkler Ansiklopedisi, Cilt II, 12. Bölüm, Balkan Ciltevi, Ankara, 2002,
s.445-462
Zajaczkowskı, Ananiasa, Khazarıan Culture
and ıts inheritors (Hazar kültürü ve mirasçıları), EOH, 12. c, 1961, 299
– 307. S
Tezler:
Cacina, M. The History of the Jewish
Khazars (Hazar Yahudileri Tarihi), Haz. Ş. Özgün, Lisans Tezi, İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul, 1979
Keskin, Y. The History of the Jewish
Khazars (Hazar Yahudileri Tarihi) Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi, İstanbul, 1979
Yıldız, Z. Hazar Tarihinin İki Yüz Yılı,
Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul, 1980
Özkan, Y. Hazarların Çöküş Sebepleri-Hazar
Devleti’nin Sonu, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi,
İstanbul, 1980
Bal, H. Hazarlar Üzerine Yapılan
Araştırmalar, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi,
İstanbul, 1982
Bildiriler:
Doğan, İsmail, “Kaşkay Runik Soy Damgaları
ile Hazar ve Proto-Bulgar Damgaları”, IV. Uluslararası Türk Dili
Kurultayı Bildirileri, 24-29 Eylül 2000, İzmir, Ankara, 2007
Iconoclasts and Khazars, A Note”,
Patrologia Pacifica. Selected Papers Presented to the Western Pacific
Rim Patristics Society 3rd Annual Conference (Nagoya, Japan, September
29 - October 1, 2006) and other patristic studies - Scrinium 4,
(2008-2009), s.118-124.
Romanlar:
Erdem, Yusuf Hakan, Unomastica Alla Turca:
Hazarların ve Tengerelilerin Yazılmamış Tarihi, Kanat Kitap, İstanbul,
2004
Koestler, Arthur , On Üçüncü Kabile; Hazar
İmparatorluğu ve Mirası (Orjinal isim: The Thirteenth Tribe/ The Khazar
Empire and its Heritage), Çev: Belkıs Çorakçı, Say Yayınları, İstanbul,
1993
Paviç, Milorad, Hazar Sözlüğü (Eril ve
Dişil Basım), Çev. İsmail Yerguz, Agate Yayıncılık, 2001
HAZARLAR VE İNANÇ SİSTEMLERİ ÜZERİNE
KAYNAKLAR
Kitaplar:
Brook, Kevin Alan, Bir Türk İmparatorluğu:
Hazar Yahudileri, Çev: İsmail Tunçali, Nokta Kitap, İstanbul, 2005
Brook, Kevin Alan, The Jews of Khazaria,
Second Edition, Secont Edition, Oct, 2006 (Hazarlar ve Yahudiler)
Dunlop, D. M., Hazar Yahudi Tarihi, Çev.
Zahide Ay, İstanbul, 2008.
Esin, Emel, İslamiyetten Önceki Türk Kültür
Tarihi ve İslama Giriş, Edebiyat Fakültesi Matbaası, Ankara 1978,77,78
Golden P.B. - C. Zuckerman - A.
Zajaczkowski, Hazarlar ve Musevîlik, çev. O. Karatay, Karam Yay. Çorum,
2005 (P. B. Golden “Hazarlar” ; P. B. Golden “Hazarlar ve Musevilik" ;
Constantine Zuckerman, “Hazarların Musevîliğe Geçiş Tarihi Üzerine” ;
Ananiasz Zajączkowski “Hazar Kültürü ve Varisleri”)
Kaegi, Walter E., Byzantium and Early
Islamic Conquests, Cambridge, 1995.
Kitapçi, Zekeriya, Kuzey Türk Kavimleri
Arasında İslamiyet, Hazarlar, Burtaşlar, Bulgarlar, Başkurtlar, Yedi
Kubbe Yayınları, 2005
Kuzgun, Şaban, Hazar ve Karay Türkleri
(Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin Menşei Meselesi),
Üçbilek Matbaası, 1. Baskı, Ankara, 1985.
Landau, M.B. Eitrage zum Chazarenproblem.
Scriften der Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaft des Judentums
43, Breslau 1938
Milmann, Henry Hart, The History of the
Jews from the Earliest Period to the Present Time, III, New York 1837.
Rosenkranz, H., Das Chazarenproblem im
Lichte der historischen Entwicklung des Judaismus und chazaro –
Judaismus, Wien 1953
Szyszman, S., Les Khazars. Problemes et
controverses, in: Revue de la Histoire des Religions CLII, 2, 1957
Makaleler:
Harkavy, A., Jüdisch – chazarische
Analekten, in: Jüdische Zeitschrift für Wissenschaft und Leben, Jg. 3,
Breslau 1864/65, S. 204 – 210, 286 – 292
Karatay, Osman, Hazarların Musevîleşmesine
Dair Bir Belge: “Kenize Mektubu”, Karadeniz Araştırmaları, Yaz 2008,
sayı 18, s.1-17
Pines, S., “A Moslem Text Concerning the
Conversion of the Khazars to Judaism”, Journal of Jewish Studies, 13
(1962), s.45-55.
Pritsak, Omeljan, “Hazar Hakanlığı’nın
Museviliğe Geçişi”, Çev. A.T.Özcan, Karadeniz Araştırmaları, sayı 13,
Bahar 2007, Çorum, s.15-34
Zuckerman, Constantine, “Hazarlarda İkili
Yönetimin Kökeni ve Yahudiliğe Geçiş Şartları” Türkler Ansiklopedisi,
Cilt II, 12. Bölüm, Balkan Ciltevi, Ankara, 2002, s.481-490
ÇEŞİTLİ KAYNAKLARDA HAZARLAR
Kitaplar:
Abu’l-Farac, Gregory, Abu’l-Farac Tarihi,
Çev. Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih kurumu Yayınları, cilt I, 2. Baskı,
Ankara 1987, s.146, 164, 171, 190, 192, 243
Agacanov, Sergey Grigoreviç, Oğuzlar,
Çeviren: Ekber N. Necef/ Ahmet Annaberdiyev, Selenge Yayınları, 2.baskı,
İstanbul 2003, s.222-224
Bailly, Auguste, Bizans İmparatorluğu
Tarhi, Editör: Tanıl Yaşar, Nokta Yayınları, İstanbul 2006,
s.129,146,150-151-172
Barthold, Vasilij Vladimiroviç, Moğol
istilasına kadar Türkistan, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu,
İstanbul, 1981.
Barthold, Vasilij Vladimiroviç, Orta Asya
Türk Tarihi Hakkında Dersler, Haz. Afşar İsmail Aka-Kazım Kopraman, Türk
Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1975, s.36,82-83
Brosset, Marie Felicite, Gürcistan Tarihi,
Fr. nüshasından çev. Hrand D. Andreasyan, Türk Tarih Kurumu, Ankara,
2003
Deguignes, Joseph, Büyük Türk Tarihi,
C.III, İstanbul 1976, s.731
Doğan, İsmail, Kafkasya’daki Göktürk
(Runik) İşaretli Yazıtlar, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000 (bkz.
Açıklamalar ve notlar bölümü)
El-Belazuri, Fütûhü'l - Büldan ( Ülkelerin
Fetihleri) Çev. Mustafa Fayda, Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara,1987
G. Moravcsık- Hazarlar Macarlar, “Byzantine
Christianity and the Magyars in the Period of Their Migration”,
American Slavic and East European Review, 5/3-4, Cambridge 1946
(Amerikan Slav ve Doğu Avrupa’nın Gözünde “Bizans Hıristiyanları ve Göç
Döneminde Macarlar”)
Golden, Peter Benjamin, Türk Halkları
Tarihine Giriş, Çev. Osman Karatay, Karam Yayınları, Ankara 2002, s.70,
192-201
Grousset, Rene, HYPERLINK
"http://kitap.antoloji.com/bozkir-imparatorlugu-atilla-cengiz-han-timur-kitabi/"Bozkır
İmparatorluğu, Çeviren: Reşat Uzmen, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1980,
s.180-182
Gumilev, Lev Nikolayeviç, Eski Ruslar ve
Büyük Bozkır Halkları (II Cilt) , Çev. Ahsen Batur Selenge Yayınları,
2003
Gumilev, Lev Nikolayeviç, Muhayyel
Hükümdarlığın İzinde, Çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, 2002
İbn Hurdazbih, Yollar ve Ülkeler Kitabı,
Çev. M. Ağarı, Kitabevi Yayınları / Edebiyat Dizisi, İstanbul, 2008.
İbrahimoğlu, Ç.B, Karay Türkleri Hakkında
Bibliyografya Denemesi, Türk Kültürü Araştırmaları, cilt I, Ankara 1964
İnan Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler,
Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1987
Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü,
Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1999
Karatay, Osman, Bey ile Büyücü: Avrasya’da
Tanrı, Hükümdar, Devlet ve İktisat, Doğu Kütüphanesi Yayıncılık,
İstanbul, 2006.
Kurat, Akdes Nimet, IV - XVIII. Yüzyıllarda
Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi
Yayınları, Ankara, 2002, 3. Baskı
Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi
(Başlangıcından 1917'ye Kadar), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999
Nikephoros, Short History, çev. C. Mango,
Washington, 1990.
Ögel, Bahaeddin, İslamiyet’ten Önce Türk
Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003
Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi C.1, Türk
Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1971
Petachia of Ratisbon, Travels of Rabbi
Petachia of Ratisbon, yay. A. Benisch, London, 1856.
Rasonyi, Laszlo, Tarihte Türklük, Çev.
Hamit Zübeyr Koşay- Nurer Uğurlu-Türkan Andaç, Örgün Yayınları,
İstanbul, 2007, 1. Baskı
Rasonyi, Laszlo, Türk Devletinin Batıdaki
Varisleri ve İlk Müslüman Türkler, Türk kültürünü Araştırma Enstitüsü
Yayınları, Ankara, 1983
Rubruk, Wilhelm Von, Moğolların Büyük
Hanına Seyahat (1253-1255), Çev. Ergin Ayan, İstanbul 2001, s.61
Sinor, Denis, Erken İç Asya Tarihi,
İletişim Yayınları, İstanbul, 2000, s.318-328, 334,354-365
Şeşen, Ramazan, İbn Fazlan Seyahatnamesi
Tercümesi, Haz. R. Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 1975, s.79,86
Şeşen, Ramazan, Islâm Coğrafyacilarina göre
Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara,
1985
Tanyu, Hikmet, Türklerin Dini Tarihçesi,
Haz.Bilgin İhsan İnan, Türk Kültür Yayını, İstanbul, 1978
Tavkul ,Ufuk, Kafkasya Gerçeği, Selenge
Yayınları, 2009, S.74-80
Uydu Yücel, Mualla, İlk Rus Yıllıklarına
Göre Türkler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII. Dizi-Sayı 222, Ankara
2007 s.20-32
Yörükân, Yusuf Ziya, Müslüman
Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağda Türkler, Gelenek Yayınevi, İstanbul,
2004
Makaleler:
Brook, Kevin Alan, “Doğu Avrupa
Yahudilerinin Kökeni”, Karadeniz Araştırmaları, 6 (Yas 2005), s.1-23.
Brutzkus, J., Die Chozaren und das Kiewer
Rubland, in: VIIe Congres İnternational des sciences Historigues.
Resumees des communications presentees au congres. Varsovie 1933. I,
Warszawa 1933, S. 108 – 112
Czegledy, K., Bemerkungen zur Geschichte
der Chasaren, in: Acta Orientalica Academiae Scientiarum Hungarica XIII,
3, 1961, S. 239 – 251
Ratisbonlu Petahya’da Türkler ve Yurtları
Hakkındaki Bilgiler, Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi,
IX/1 (2009), s.75-86.
Rybakow, B. A., Zur Frage der Rolle des
Chasarischen Kaganats in der Geschichte der Rus (russ.), in:
Sowjetskaja archeologija 18, Moskwa 1963, S. 128 – 150
Schtscherbak, A, M., Zeichen auf der
Keramik unda uf Ziegeln von Sarkel – Belaja Wesha (russ.), in: Materialy
i issledowanija po archeologii SSSR 75, 1951, S. 362 – 414
Şişman, Simon, İstanbul Karayları, İstanbul
Enstitüsü Dergisi, cilt III. İstnabul 1957
Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine
Giriş, Enderun Kitapevi, (3.baskı) İstanbul,1981 s.21-22, 57-58, 103,
165 184
Vasary, Istvan, “Doğu Avrupa’nın Runik
Alfabe Sistemleri Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten,
Ankara 1993, s.51 (1995)
Vivien De Saınt Martin, Sur Les Khazars,
Nouvelles Annales des voyages II, 1851, S. 134 ff.
Bildiriler:
Caferoğlu, Ahmet, Çin Kaynaklarının Saç
Ören Türkleri, VI. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1967
Feher, George, Türko-Bulgar, Macar Ve
Bunlara Akraba Olan Milletlerin Kültürü, II. Türk Tarih Kongresi,
İstanbul, 1943
KAYNAKÇA
Doğan, İsmail, “Yeni Bilgiler Işığında
Hazarlar Ve Soy Kütükleri Üzerine Katkılar”, Orkun Türkçü Dergi, Ağustos
2000
Doğan, İsmail, Kafkasya’daki Göktürk
(Runik) İşaretli Yazıtlar, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000 (Açıklamalar ve
notlar bölümü)
Doğan, İsmail, Yabancı Ülkelerde
Yayınlanmış Türkoloji İle Makaleler Bibliyografyası, Akçağ Yayınları,
Ankara, (2.Baskı) 2003
Golden, Peter Benjamin, Hazar Çalışmaları,
(1. Cilt) , Selenge Yayınları, İstanbul, 2006
Golden, Peter Benjamin, Türk Halkları
Tarihine Giriş, Çev. Osman Karatay, Karam Yayınları, Ankara 2002, s.70,
192-201
Gömeç, Saadettin, “Dokuz Oguz Problemi ve
Hazarların Menşei” (T.Senga), Bilge, Sayı 23, Ankara 2000, s.27
Kuzgun, Şaban, Hazar ve Karay Türkleri,
Üçbilek Matbaası, 1. Baskı, Ankara, 1985
Kuzmin-Yumanadi, Yakov; Kuleshov, Pavel,
“Hazarlar”, Çev. Babür Turna, Türkler Ansiklopedisi, Cilt II, 12. Bölüm,
Balkan Ciltevi, Ankara, 2002
Uydu Yücel, Mualla, İlk Rus Yıllıklarına
Göre Türkler; Hazarlar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII. Dizi-Sayı 222,
Ankara 2007
Pletnjowa, Swetlana Alexandrowna, Die
Chasaren - Mittelalterliches Reich an Don und Wolga, Verlag: Leipzig,
Koehler & Amelang, 1978.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder